۱. تفاسیر سنتی از فقه شیعه
جمهوری اسلامی بر پایه‌ی ولایت فقیه و فقه سنتی شیعه اداره می‌شود. در این فقه، نقش‌ها و حقوق زنان و مردان از هم متمایز در نظر گرفته شده‌اند. به طور مثال:
- ارث: زن نصف مرد ارث می‌برد.
- شهادت: گواهی دو زن برابر با یک مرد است.
- قضاوت: در فقه سنتی، زنان حق قضاوت ندارند.
- رهبری سیاسی و مذهبی: فقط مردان می‌توانند ولی فقیه، امام جمعه یا رئیس‌جمهور شوند.
این تفاسیر سنتی مانع اصلی پذیرش برابری جنسیتی در چارچوب جمهوری اسلامی هستند.
۲. حفظ ساختار قدرت و کنترل اجتماعی
نظام جمهوری اسلامی، مانند بسیاری از حکومت‌های ایدئولوژیک، تمایل دارد ساختارهای اجتماعی را به گونه‌ای حفظ کند که ثبات و کنترلش حفظ شود. محدود کردن آزادی‌ها و حقوق زنان (مثلاً در پوشش، شغل، سفر، و مشارکت سیاسی) بخشی از این سیاست کنترل اجتماعی است.
۳. ترس از غرب‌گرایی
بسیاری از مسئولان جمهوری اسلامی، حقوق برابر زن و مرد را به عنوان بخشی از پروژه «غربی‌سازی» می‌بینند. آنها بر این باورند که برابری جنسیتی، خانواده سنتی اسلامی را تهدید می‌کند و موجب فساد اخلاقی می‌شود.
۴. ساختار مردسالار جامعه
فرهنگ ایران (مانند بسیاری از جوامع دیگر) هنوز در بسیاری از بخش‌ها مردسالار است. این فرهنگ با ساختار دینی حکومت ترکیب شده و مقاومت در برابر تغییر را افزایش داده است.
۵. ترس از قدرت‌گیری زنان
زنان ایرانی با وجود تمام محدودیت‌ها، بسیار فعال و توانمند شده‌اند؛ در دانشگاه‌ها، بازار کار، رسانه و حتی عرصه‌های سیاسی و مدنی. بخشی از مقاومت حکومت می‌تواند ناشی از ترس از تغییر توازن قدرت باشد.
مثال‌هایی از تبعیض قانونی و ساختاری علیه زنان
۱. حق پوشش (حجاب اجباری)
- طبق قانون جمهوری اسلامی، زنان باید حجاب شرعی (معمولاً روسری و لباس بلند) را رعایت کنند.
- عدم رعایت حجاب، حتی در ماشین شخصی یا فضای مجازی، می‌تواند منجر به بازداشت، جریمه یا پرونده قضایی شود.
- مردان چنین محدودیتی ندارند.
۲. حق طلاق
- در قانون ایران، مرد به‌طور یک‌جانبه و بدون نیاز به دلیل می‌تواند زن را طلاق دهد.
- زن برای طلاق نیاز به اثبات دلایل خاص (مانند اعتیاد شوهر، نپرداختن نفقه، خشونت، ناباروری مرد و…) دارد و حتی در آن صورت هم باید از دادگاه حکم بگیرد.
۳. حق سفر
- زن متأهل برای گرفتن گذرنامه و خروج از کشور نیاز به اجازه‌ی کتبی شوهر دارد.
- مرد چنین محدودیتی ندارد.
۴. حق حضانت
- در صورت طلاق، حضانت کودک به طور خودکار به پدر یا پدر بزرگ پدری منتقل می‌شود، مگر در شرایط خاص.
۵. ارث و دیه
- سهم ارث زن نصف مرد است.
- دیه زن در قتل یا جراحت، در بسیاری از موارد نصف دیه مرد است (هرچند اخیراً در برخی موارد قضایی به‌طور موردی دیه برابر پرداخت شده).
مثال‌هایی از مقاومت و مبارزه زنان
۱. دختران خیابان انقلاب (۲۰۱۷)
- زنانی که در اعتراض به حجاب اجباری، روسری‌های خود را بر چوب کردند و در خیابان ایستادند.
- این حرکت مسالمت‌آمیز الهام‌بخش کمپین‌های گسترده‌تر شد.
۲. مهسا امینی و جنبش «زن، زندگی، آزادی» (۲۰۲۲)
- کشته شدن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد موجی از اعتراضات سراسری را برانگیخت.
- زنان نقش پیشرو در این جنبش ایفا کردند و حجاب را به عنوان نماد سرکوب، به چالش کشیدند.
۳. ورود به ورزشگاه‌ها
- زنان برای سال‌ها اجازه ورود به ورزشگاه نداشتند.
- با تلاش‌های مدنی، فشارهای بین‌المللی و قربانیانی مانند سحر خدایاری (دختر آبی)، برخی موانع برداشته شده‌اند، هرچند هنوز محدودیت‌هایی وجود دارد.
۴. حضور در دانشگاه و تخصص‌های مختلف
- زنان بیش از نیمی از جمعیت دانشجویان ایران را تشکیل می‌دهند.
- در حوزه‌هایی مانند پزشکی، مهندسی، و علوم انسانی، زنان سهم بالایی از نخبگان را دارند، با وجود محدودیت‌های ساختاری.
۱. قوانین خانواده و حقوق زنان:
ازدواج و مهریه
- مهریه: در قانون ایران، مهریه یک حقوق مالی است که مرد باید به زن پرداخت کند، اما در عمل، به دلیل دستورات دینی و سنتی، مهریه‌های سنگین تعیین می‌شود. این موضوع در عین حال می‌تواند به عنوان یک ابزار کنترل در دست مرد باشد. اگر مهریه‌ای بالا تعیین شود، زنان ممکن است احساس کنند که در برابر تهدید جدی قرار دارند.
- ازدواج موقت (متعه): یکی از ویژگی‌های خاص قانون ایران، اجازه دادن به ازدواج موقت است. در این نوع ازدواج، زن و مرد برای مدت زمانی مشخص (از چند ساعت تا چند سال) با هم ازدواج می‌کنند و بعد از اتمام مدت، به راحتی از هم جدا می‌شوند. در این نوع ازدواج، حقوق زن محدودتر است و در بسیاری از موارد، به عنوان ابزاری برای استفاده جنسی از زنان به‌خصوص در شرایط نابرابر به کار می‌رود.
حق طلاق
- طبق قانون جمهوری اسلامی ایران، تنها مرد حق طلاق را دارد و زن برای درخواست طلاق باید دلایل معتبری داشته باشد (مثل خشونت، عدم نفقه، یا ناباروری شوهر). به عبارت دیگر، در عمل، مردان قدرت بیشتری در این زمینه دارند و این می‌تواند به نفع آنها در مواقع اختلاف باشد.
- زنان برای درخواست طلاق باید به دادگاه مراجعه کنند و حتی ممکن است برای حفظ خانواده تحت فشار قرار گیرند. این مسئله منجر به نابرابری در برخورداری از حقوق اساسی در روابط زناشویی می‌شود.
حضانت کودک
- در صورت طلاق، حضانت کودک (حتی اگر کودک کوچک باشد) معمولاً به پدر داده می‌شود. در بیشتر موارد، زن فقط حق ملاقات با فرزند را دارد و به‌طور کامل مسئولیت تربیت کودک را بر عهده ندارد.
- این قوانین از نظر حقوقی زنان را در موقعیت‌هایی قرار می‌دهند که در صورت طلاق، امکان حفاظت از حقوق فرزند یا خود را به راحتی ندارند.
۲. حجاب اجباری و کنترل بدن زنان
حجاب اجباری و محدودیت‌ها
- پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، حجاب اجباری برای زنان در ایران وضع شد. قانون حجاب اجباری می‌گوید که تمام زنان، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، باید در اماکن عمومی، از جمله خیابان‌ها، دفاتر دولتی، مدارس و دانشگاه‌ها، پوشش اسلامی داشته باشند.
- این پوشش به‌طور معمول شامل روسری و لباس‌های بلند است. نقض این قانون، که تحت عنوان «بدحجابی» شناخته می‌شود، می‌تواند به مجازات‌هایی مانند جریمه نقدی، بازداشت یا حتی محکومیت به گذراندن دوره‌های آموزشی منجر شود.
مخالفت‌ها و مقاومت‌ها
- دختران خیابان انقلاب یکی از برجسته‌ترین نمادهای مقاومت زنان ایرانی در برابر حجاب اجباری هستند. این جنبش از ۲۰۱۷ به بعد آغاز شد، زمانی که زنان روسری‌های خود را بر چوب گذاشتند و در خیابان‌ها اعتراض کردند.
- علاوه بر این، بسیاری از زنان در فضای مجازی نیز به‌طور علنی بر حجاب اجباری اعتراض کرده‌اند و تصاویری از خود منتشر کرده‌اند که در آنها پوشش را رعایت نکرده‌اند. این افراد با خطرات جدی از جمله بازداشت و جریمه مواجه هستند، ولی در عین حال مقاومت و اعتراضات خود را ادامه می‌دهند.
گشت ارشاد و فشارهای اجتماعی
- گشت ارشاد (پلیس اخلاق) که به‌طور ویژه وظیفه نظارت بر پوشش زنان را دارد، یکی از ابزارهای اصلی برای اجرای قانون حجاب اجباری است. گشت ارشاد زنان را که به‌طور «نامناسب» لباس پوشیده‌اند، بازداشت کرده و به ایستگاه‌های پلیس می‌برد تا جریمه شوند یا تحت آموزش قرار گیرند.
- در سال‌های اخیر، فشارهای اجتماعی و فرهنگی به زنان برای رعایت حجاب اجباری افزایش یافته، اما در عین حال جنبش‌های مقاومت نیز به شدت رشد کرده‌اند.
کشتار مهسا امینی و جنبش «زن، زندگی، آزادی»
- پس از مرگ مهسا امینی در سپتامبر ۲۰۲۲، که در بازداشت گشت ارشاد جان خود را از دست داد، موجی از اعتراضات در ایران شکل گرفت که به جنبش «زن، زندگی، آزادی» تبدیل شد. زنان نقش پیشرو در این جنبش داشتند، و اعتراضات به گشت ارشاد، حجاب اجباری و کنترل بدن زنان گسترش پیدا کرد.
- این اعتراضات نه تنها علیه حجاب اجباری، بلکه علیه کلیت قوانین سرکوبگر جمهوری اسلامی بود. شعارهای «زن، زندگی، آزادی» به نماد مقاومت در برابر تمامی محدودیت‌ها و سرکوب‌های حکومتی تبدیل شده است.
جمع‌بندی:
حجاب اجباری و قوانین خانواده در جمهوری اسلامی ایران هر دو عامل‌های اصلی محدود کننده حقوق زنان هستند. قوانین خانواده از یک سو حقوق زنان را در زمینه‌های ازدواج، طلاق و حضانت فرزند به شدت محدود کرده‌اند و از سوی دیگر، حجاب اجباری به عنوان نمادی از کنترل اجتماعی و جسم زنان، فشارهای اجتماعی و قانونی زیادی را به زنان وارد می‌کند.
با این حال، شاهد تحولات اجتماعی و اعتراضات گسترده‌ای هستیم که نشان می‌دهد زنان ایرانی با وجود محدودیت‌ها، همچنان در پی تغییر و مبارزه برای حقوق خود هستند. جنبش‌های مقاومت، به ویژه بعد از مرگ مهسا امینی، به شدت رشد کرده و توانسته‌اند توجهات جهانی را جلب کنند.
- متن زیر از یدالله کریمی پور است:
۱- آیا زنان در ج ا از حق طلاق برخوردارند؟
۲- آیا زنان در ج ا از حق حضانت فرزند برخوردارند؟
۳- آیا بدون رضایت شوهر می توانند گذرنامه بگیرند؟
۴- می توانند بدون اجازه ولی و شوهر به سفر خارجی بروند؟
۵- می توانند در نماز جماعت امام باشند؟
۶- می توانند در نمازها در عرض مردها بایستند؟
۷- می توانند. قاضی مسئول و صادر کننده حکم شوند؟
۸- می توانند به ریاست جمهوری و … دست یابند؟
۹- می توانند گواهینامه رانندگی موتورسیکلت دریافت کنند؟
۱۰- می توانند در مجالس و محافل آواز بخوانند؟
۱۱- چرا دیه زنان نیمی از مردان است؟
۱۲- چرا ارث زنان متاهل فقط یک هشتم هوایی املاک است؟
۱۳- چرا حق ندارند با مردان نامحرم دست دهند؟
۱۴- چرا حق ندارند در ورزشگاه ها شرکت کنند و یا از این بابت محدودند؟
۱۵- آیا زنان مانند مردان، از حق دوچرخه سواری آزادانه برخوردارند؟
۱۶- آیا زنان به اعتبار قانونی از آزادی پوشش، مانند پوشش سر و گردن برخوردارند؟
۱۷- آیا در شهادت دادن از حقوق برابر با مردان برخوردارند؟
۱۸- چرا ریاست خانواده باید در همه یا بیشتر شرایط با مردان باشد؟
۱۹- چرا مردان همزمان اجازه داشتن چهار همسر دائمی و هر چند تا متعه را دارند؟
۲۰- چرا در هر شرایطی زن مکلف به تمکین از شوهر در امر زناشویی است و در غیر این صورت متهم به نشوز و محرومیت از نفقه است؟
۲۱- چرا ازدواج دختران باکره منوط به اجازه پدر یا جد پدری است؟
۲۲- چرا گاه حتی شهادت زنان در برخی جرائم به تنهایی یا اساسا پذیرفته نمی شود؟
۲۳- چرا مرجعیت دینی تنها مختص مردان است؟
۲۴-چرا ….
